Veelgestelde vragen over sekse en gender in onderzoek en innovatie

De biologische en fysiologische verschillen tussen mensen en tussen dieren

Sekse verwijst naar een set van biologische eigenschappen van mensen en dieren. Het wordt vooral geassocieerd met fysieke en fysiologische kenmerken, waaronder chromosomen, genexpressie, hormoonniveaus en -functies, en reproductieve en seksuele anatomie. Sekse wordt over het algemeen onderverdeeld in man of vrouw, maar er is een variatie in de biologische eigenschappen die sekse omvatten en hoe die aspecten tot uiting komen.

Afbeelding

De sociaal-cultureel bepaalde verschillen tussen mannen, vrouwen en genderdiverse mensen

Gender verwijst naar de sociaal geconstrueerde identiteiten, rollen, relaties en institutionele verhoudingen tussen meisjes, vrouwen, jongens, mannen en genderdiverse mensen. Het beïnvloedt hoe mensen zichzelf en anderen zien, hoe zij zich gedragen en met elkaar omgaan, en de verdeling van macht en middelen in een samenleving. Gender wordt over het algemeen neergezet als een binair concept (mannelijk en vrouwelijk), maar er is een grote verscheidenheid in hoe individuele mensen en groepen gender begrijpen, ervaren en uiten.

• Identiteit: het gevoel dat iemand heeft bij zichzelf als mannelijk, vrouwelijk, beide of geen van beide.
• Rollen: Verwachtingen en ideeën in de samenleving over wat typisch mannelijk of vrouwelijk is. Dit heeft onder andere invloed op het dagelijks gedrag, de rol in de familie en de keuze voor een opleiding of carrière.
• Relaties: interactie tussen personen, zoals de dynamiek en taakverdeling binnen een gezin of op de werkplek.
• Institutioneel: verdeling van macht en hulpbronnen in bijvoorbeeld politiek, onderwijs en sociale instituties in de samenleving.

Afbeelding

Aandacht voor sekse en gender in onderzoek en innovatie verbetert de kwaliteit en relevantie van ervan. Het zorg ervoor dat de resultaten toepasbaar zijn voor de gehele maatschappij. De bestaande gezondheidsverschillen tussen mannen en vrouwen maken duidelijk dat dit nog lang niet het geval is. Om de bestaande gezondheidsverschillen te verkleinen en iedereen de zorg te bieden die hij of zij nodig heeft, moeten we in gezondheidsonderzoek rekening houden met biologische (sekse), sociaal-culturele en maatschappelijke (gender) verschillen tussen mensen en tussen dieren.

• Beluister de podcast over de noodzaak van onderzoek naar man-vrouwverschillen
• Bekijk de video waarin beoordelaars van onderzoeksvoorstellen vertellen waarom zij aandacht hebben voor diversiteit in gezondheidsonderzoek

• Onderzoekers vanuit het Gender en Preventieprogramma delen hun ervaringen om andere onderzoekers op weg te helpen bij het operationaliseren van gender of sekse binnen hun onderzoek. De thema's zijn ADHD, tabaksbeleid, depressie, pensionering, hart- en vaatziekten en multimorbiditeit.
• Onderzoekers Judith Rosmalen, Aranka Ballering en Ilona Plug hebben een succesvol onderzoek afgerond over man-vrouwverschillen bij veelvoorkomende lichamelijke klachten in de spreekkamer. Ze delen hun ervaringen met onder andere het maken van een genderindex in de onderstaande video.

Er zijn inmiddels veel bronnen en hulpmiddelen ontwikkeld voor onderzoekers om meer te leren over hoe sekse en gender goed te integreren in onderzoek. Onderaan deze pagina vindt u een uitgebreide lijst. Een drietal algemene, breed ingestoken hulpmiddelen rondom de integratie van sekse en gender in gezondheidsonderzoek die een goed startpunt zijn, lichten we graag hier al uit.

• Het Institute of Gender and Health van de Canadian Institutes of Health Research (CIHR) heeft een drietal interactieve online trainingsmodules ontwikkeld voor onderzoekers uit verschillende vakgebieden. Deze modules van elk 30-45 minuten geven een goede basis in hoe rekening te houden met sekse en gender in gezondheidsonderzoek.
• Het Gendered Innovations project ontwikkelt praktische onderzoeksmethoden voor het analyseren van sekse en gender in onderzoek. Ook biedt het verschillende case studies als voorbeeld hoe aandacht voor sekse, gender en diversiteit leidt tot nieuwe inzichten en innovaties.
• Het platform Genderful Research World geeft per stap in het onderzoek informatiebronnen om sekse en gender te integreren in onderzoek. De informatie is uitgesplitst voor zowel biomedische, fundamentele onderzoekers als medische en gezondheidsonderzoekers.

Hieronder worden de verschillende onderdelen van een aanvraag verder toegelicht. De antwoorden op de vragen zijn samengesteld op basis van de checklists van de Institute of Gender and Health, van The Canadian Institutes of Health Research en Gendered Innovations van Stanford University.

Probleemstelling

Hoe bepaal ik of aandacht voor sekse en/of gender relevant is voor het onderzoeksonderwerp in mijn aanvraag?

Sekse kan relevant zijn wanneer binnen het project gewerkt wordt met cellen, weefsels, proefdieren of mensen. Gender is waarschijnlijk relevant wanneer het een project met mensen betreft.

Ga aan de hand van een literatuurstudie na wat de huidige kennis is over (mogelijke) verschillen tussen mannen en vrouwen binnen uw onderzoeksonderwerp. Zijn er bijvoorbeeld verschillen in prevalentie of incidentie op basis van sekse of gender? Zijn er verschillen bekend in de risicofactoren voor een ziekte of aandoening, of hoe een ziekte of aandoening zich manifesteert en/of verloopt? Reageren mannen of vrouwen anders op een behandeling?

Beschrijf in de probleemstelling bekende verschillen tussen mannen en vrouwen en of deze verschillen een biologische (seksegerelateerde) basis hebben en/of gerelateerd zijn aan sociaal-culturele (gender)factoren. Beschrijf óók wanneer uit de literatuur blijkt dat er bewezen géén sekse en/of gender-gerelateerd verschil is op uw onderzoeksonderwerp.

Let op: verschillen binnen groepen mannen of vrouwen (bijv. leeftijd, etniciteit of opleidingsniveau) kunnen ook belangrijk zijn om rekening mee te houden binnen uw onderzoeksonderwerp.

Tips:

• Voeg in PubMed gestandaardiseerde MeSH termen toe voor de literatuurstudie. Denk hierbij bijvoorbeeld aan ‘sex factors’ of ‘sex characteristics’. Ook het toevoegen van de tekst ‘sex differences’, ‘gender differences’ of de naam van geslachtshormonen of sekse-specifieke geslachtskenmerken kan helpen relevante literatuur te vinden.
• Literatuur over sekse en gender is makkelijker te vinden via de PubMed Search Tool of de Gender Med Database.
• Prof. dr. S. Oertelt-Prigione heeft een collectie artikelen samengesteld, waarin belangrijke literatuur op het gebied van sekse en gender in gezondheid is opgenomen.

Wanneer hoef ik geen rekening te houden met sekse en/of gender?

Er moet altijd gekeken worden óf sekse en gender relevant (kunnen) zijn, voordat het uitgesloten kan worden.  Er hoeft geen rekening gehouden te worden met sekse en/of gender als het op basis van bestaande kennis duidelijk is dat er geen relevante sekse en/of genderverschillen zijn op uw onderwerp.

Let op: een bewuste keuze om u in uw project slechts op 1 sekse te richten (bijv. omdat een bepaalde aandoening tot nu toe onderbelicht is gebleven bij een van de seksen), of geen aandacht te besteden aan gender (bijv. omdat u geïnteresseerd bent in het onderzoeken van de biologische basis van een aandoening) kan een valide strategie zijn. Onderbouw in uw aanvraag dan echter wel waarom u deze keuze maakt en analyseer en rapporteer de resultaten uit uw project dan ook duidelijk in dat kader.

Doelstelling

Hoe houd ik rekening met sekse en/of gender in mijn doelstelling en vraag-/taakstelling?

Indien sekse en/of gender relevant is voor uw onderwerp, zal hier ook expliciet aandacht voor moeten zijn in uw doelstelling en vraag-/taakstelling. Aandacht voor sekse en/of gender betekent echter niet dat het ontdekken of testen van sekse- en/of genderverschillen het doel moet zijn van uw project. Denk bij het opstellen van uw doelstelling en vraag-/taakstelling aan de volgende mogelijkheden:

• Identificeren en/of verklaren van sekse- en/of gendergerelateerde verschillen.
• Vaststellen van overeenkomsten op basis van sekse en/of gender in ziektemechanismen, of vaststellen dat er géén sekse- of gendergerelateerde verschillen zijn ten aanzien van een interventie, behandeling of uitkomst.
• Onderzoeken van een seksespecifiek pad onderliggend aan een veelvoorkomend fenotype.
• Opnemen van sekse en/of gender als interactievariabele of als confounder bij het testen van de onderzoekshypotheses

Plan van aanpak

Hoe houd ik rekening met sekse en/of gender in mijn onderzoeksstrategie en methodes?

Geef een operationalisering van sekse en/of gender in uw voorstel. Denk bijvoorbeeld aan de identificatie van de sekse van de cellen, weefsels, proefdieren of mensen die gebruikt worden, en een beschrijving van de methode voor het documenteren of controleren van de hormonale status van vrouwelijke proefdieren, indien van toepassing. Beschrijf ook welke sekse- en gendergerelateerde variabelen meegenomen worden (zowel bij kwantitatieve als kwalitatieve data) in het onderzoek om sekse en gender te vatten.

Stel inclusie- en exclusiecriteria op die mede gebaseerd zijn op sekse en/of gender. Zorg voor een goede representatie van zowel mannen als vrouwen, indien van toepassing, zodat zinvolle (statistische) analyses mogelijk zijn. Betrek zo nodig tijdig een statisticus bij het project.

Houd in de wervingsstrategie rekening met man-/vrouwverschillen om de benodigde steekproefgrootte te halen. Denk bijvoorbeeld aan of er verschil is in de plekken waar uw mannelijke of vrouwelijke doelgroep zich bevindt, of ze gevoelig zijn voor andere redenen voor deelname.  

Neem uitkomstmaten op die sensitief en responsief zijn ten aanzien van sekse en/of gender. Ga na of uitkomstmaten (in dezelfde mate) van toepassing zijn op mannen en vrouwen. Vraag daarvoor bijvoorbeeld zowel mannelijke als vrouwelijke patiënten mee te denken in uw onderzoeksopzet, zodat u beide perspectieven in uw onderzoek meeneemt.

Leestips:

• Gendered Innovations definieert de termen en concepten rondom sekse, gender, intersectionaliteit en ras & etniciteit om daarmee een basis te geven op deze termen.
• Bekijk de checklist voor het integreren van genderaspecten in het project
• Lees de Meet the Methods flyer over het incorporeren van gendergerelateerde variabelen
• Lees het artikel over belemmerende en bevorderende aspecten in werving van vrouwen.
• Lees het artikel over sekse-specifieke en genderspecifieke aspecten in patient-reported outcomes en measures

Hoe houd ik rekening met sekse en/of gender in mijn analyse en rapportage?

Stel een analyse- en rapportageplan op dat rekening houdt met sekse en/of gender. Denk bijvoorbeeld aan gescheiden of gestratificeerde analyses naar sekse, pad-analyses of gebruik van sekse en/of gendervariabelen als interactievariabelen of als confounder.

Zorg ervoor dat de steekproefgrootte adequaat is voor het testen van hypotheses naar sekse en/of genderverschillen. Bereken bijvoorbeeld de power in geval van kwantitatieve analyses.

Rapporteer ook als er geen (statistisch significant) verschil gevonden wordt met betrekking tot sekse en/of gender, indien van toepassing.

Lees- en kijktips:

• Gendered Innovations heeft een overzicht van analysemethoden voor sekse en gender, waarbij zowel algemene methoden worden genoemd als bijv. methoden specifiek voor biomedisch en gezondheidsonderzoek.
• In 2021 zijn colleges opgenomen van de jaarlijkse Summer School van ErasmusMC en ZonMw, zoals lecture 4 van Maryam Kavousi.
• De SAGER guidelines geven richtlijnen voor het rapporteren van sekse en gender in onderzoek

Bekijk het interview met Irene van Valkengoed ‘Kijk eens met oog voor sekse en gender naar onderzoeksdata’

Haalbaarheid

Welke sekse en gender gerelateerde factoren hebben invloed op de haalbaarheid van mijn project?

De wervingsstrategie en dataverzameling vraagt bijzondere aandacht om binnen de beschikbare tijd en middelen het onderzoek goed uit te kunnen voeren. Om voldoende vrouwen en mannen te includeren voor gepaste analyses is een doelgerichte wervingsstrategie nodig en mogelijk meer (doorloop)tijd.

Leestip:

• In dit artikel worden enkele barrières en faciliterende factoren genoemd voor deelname aan klinische trials voor mannen en vrouwen

Projectgroep

Hoe houd ik rekening met sekse en gender in de samenstelling van de projectgroep?

Indien sekse en/of gender relevant is voor uw onderzoeksonderwerp, betrek iemand bij uw projectgroep die ervaring heeft met het bestuderen van sekse en/of gender in relatie tot het onderzoeksgebied.

Tips:

• Het Canadese Institute of Gender and Health benoemt criteria voor de samenstelling van de projectgroep als onderdeel van de evaluatie van sekse en gender in onderzoek bij mensen.
• In Nederland kunnen onderzoekers via ZonMw in contact komen met een pool van experts sekse en gender. Mail naar gender@zonmw.nl voor meer informatie.
• In 2021 zijn colleges opgenomen voor de jaarlijkse Summer School van ErasmusMC en ZonMw. Bijvoorbeeld lecture 6 van Sabine Oertelt-Prigione.

Kennisoverdracht en -verspreiding

Hoe houd ik in de fase van kennisoverdracht en -verspreiding rekening met sekse en gender?

Afhankelijk van de resultaten kan het belangrijk zijn verschil te maken tussen mannen en vrouwen (of subgroepen daarbinnen) in de kennisoverdracht en –verspreiding. Denk bijvoorbeeld aan het aanpassen van de inhoud of vorm van de boodschap of het product, of aan de plekken waar u de kennis actief verspreidt.

Lees- en kijktips:

• In Why sex and gender matter in implementation research beschrijft Tannenbaum de rol van sekse en gender aspecten bij implementatie
• In 2021 zijn colleges opgenomen voor de jaarlijkse Summer School van ErasmusMC en ZonMw. Bijvoorbeeld lecture 7 van Sabine Oertelt-Prigione.

Bij de beoordeling van de kwaliteit en relevantie van een onderzoeksvoorstel is het belangrijk om rekening te houden met diversiteit. Commissieleden en patiënten panelleden hebben in een video toegelicht waarom en hoe zij hier aandacht voor hebben. Ook hebben we in het e-book voor beoordelaars een checklist ontworpen om een aanvraag te toetsen op de integratie van sekse, gender en diversiteit.

• De informatie op deze pagina bieden we ook gebundeld aan in de vorm van een e-book voor subsidieaanvragers.
• Bekijk de overzichtspagina over de integratie van sekse en gender in onderzoek
• Bekijk de overzichtspagina over sekse en gender