Tool signaleert slachtoffers loverboys in een vroeg stadium

Marcel Lieskamp werd als projectleider bij Koraal aangesteld om samen met de gemeente Weert, Bureau Jeugdzorg Limburg, stichting Veilig Thuis Noord- en Midden-Limburg en het Openbaar Ministerie een signaleringsinstrument voor potentiële slachtoffers van loverboys te ontwikkelen. ZonMw maakte, in opdracht van het ministerie van Justitie en Veiligheid, het project mogelijk met een subsidie voor kortdurende projecten rond mensen met een LVB die in aanraking komen met justitie.

‘Het klinkt zo vriendelijk, de term loverboy’, legt Marcel Lieskamp uit. ‘Maar wij gebruiken ‘m toch in plaats van de term mensenhandelaren. Want als je loverboy hoort, weet iedereen onmiddellijk dat het gaat om seksuele uitbuiting. Veel meiden om wie het gaat zien zelf het probleem niet. Ze vinden dat ze zelf de keuze hebben gemaakt om op de voorstellen van de loverboy in te gaan.’

Zelfs als een meisje al in beeld is bij de hulpverlening, is het moeilijk haar te helpen. Lieskamp: ‘Soms kunnen ze binnen de behandellocatie de meiden niet in huis houden. Die loverboys bellen dan op, houden een mooi verhaal… zo zijn die meiden in het weekend toch weer aan het werken voor zo’n gast in Amsterdam of een andere stad. Ze hebben zo’n enorme invloed op die meiden, dat is echt een groot probleem.’

Ze mogen dan zelf het probleem niet zien, wat er gebeurt is alles behalve rooskleurig of normaal. Vaak wordt het paspoort van het meisje ingenomen en wordt ze vastgehouden op een locatie. Door het gooien met dobbelstenen wordt bepaald hoeveel mannen je die dag moet afwerken. Als dat niet lukt, dan zorg je er maar voor dat iemand anders dat voor jou doet. ‘Zo word je van slachtoffer ook dader’, nuanceert Lieskamp. ‘Het is een vies zaakje.’ Meiden worden vaak verplicht getatoeëerd. Daarover later meer. Het verschil tussen dader en slachtoffer is flinterdun; ze moeten zelf mensen gaan ronselen. Loverboys zitten heel laag in de pikorde van de criminele organisatie. Het zijn vaak jongens die niet al te slim zijn.

Het signaleringsinstrument dat ontwikkeld is door de samenwerkende partijen bestaat uit elf indicatoren om potentiële loverboyslachtoffers te spotten en kreeg daarom de naam 11VB. De tool bestaat uit een checklist met signalen waarop gescoord kan worden. Komt de score boven een bepaald niveau, dan zijn er dus voldoende signalen dat een meisje kans loopt in handen te vallen van een loverboy. Of wellicht al gevallen is.

Met behulp van 11VB willen de onderzoekers het risico op slachtofferschap vroegtijdig signaleren om vervolgens passende interventies en hulpverlening te kunnen bieden. Als je met dit instrument kunt signaleren, kun je ook goede interventies ontwikkelen. Zodat dat ze weerbaarder zijn en op een goede manier met seksualiteit omgaan. Vaak hebben ze een compleet vertekend beeld van wat gezonde seks is. 

‘Veel behandelprogramma’s worden op de tekentafel om de jongeren heen ontwikkeld’, aldus Lieskamp. ‘Maar elk geval is uniek, je kunt daar geen format overheen leggen. Interventies zijn maatwerk. Daar is dit signaleringsinstrument op ontwikkeld.’ Lieskamp geeft een voorbeeld: loverboyslachtoffer Britt geeft nu zelf presentaties over het 11VB instrument.

Het instrument is ontwikkeld voor meisjes en uitgebreid getest. Hoe urgent de noodzaak voor een dergelijk instrument is, blijkt uit het volgende: al in de testfase, die plaatshad op dertien VSO-scholen (Voortgezet Speciaal Onderwijs), zijn twee meiden gespot door het 11VB-instrument. Eén van hen was al in handen gevallen van een loverboy en de ander liep een groot risico.

Sinds januari 2020 is 11VB gevalideerd in de nationale Databank Instrumenten van het Nederlands Jeugdinstituut. Lieskamp benadrukt het belang daarvan: ‘Daarmee krijgt het instrument status en daar zijn we heel blij mee. Als we de doelgroepen die contact hebben met de meiden bewust kunnen maken van de grootte van het probleem, dan ben ik al heel blij. Nog blijer ben ik als wij meiden eruit kunnen trekken of kunnen voorkomen dat ze in het circuit terecht komen.’

Het signaleringsinstrument is bedoeld voor professionals in de jeugd- en strafrechtketen en voor leraren in het VSO. Maar het is ook nuttig voor ambtenaren die een taak hebben in de wijk, zoals de wijkteams en jeugdwerkers. Lieskamp: ‘We willen een verdere slag maken naar leerplichtambtenaren. Want schoolverzuim en wegloopgedrag zijn belangrijke indicatoren van het instrument.’

Lieskamps ambitie gaat ver; hij pleit voor een quick scan (een verkorte versie van het instrument) voor thuisbezorgers. Bij de politie komen nu al regelmatig meldingen binnen van pizzakoeriers, die zeggen: 'Bij dat huis wordt vijf keer per week pizza besteld. Als die deur open gaat, lopen daar allemaal jonge meiden rond. Het is er een enorme bende en er staan altijd dure auto’s voor de deur.’ Lieskamp: ' Alles in mij zegt dat het daar niet klopt. Dat concludeer je gewoon met je gezonde verstand. Ik zou graag die pizzabezorgers willen instrueren om nog beter te kunnen signaleren.’

'Ook tatoeëerders zijn een heel belangrijke doelgroep voor het signaleringsinstrument. Bijna alle meiden die in handen vallen van een loverboy worden gedwongen getatoeëerd. We horen van ervaringsdeskundigen dat ze soms zelfs een streepjescode op hun buik krijgen. De tatoeëerder heeft tijdens het zetten van de tattoo veel tijd om te praten en zo te ontdekken of dit iets is wat zij echt graag wil. Deze mensen zijn belangrijke tussenpersonen die wij willen meenemen in de bewustwording dat het zou kunnen gaan om mensenhandel. Hoe meer ogen, hoe beter het is. Het is een enorm onderschat probleem.’

‘We willen mensen om de jongeren heen bewust maken van het probleem. Je kan dit alleen oplossen door die meiden serieus te nemen, door goede voorlichting te geven en ze zo weerbaarder te maken. We gaan dit jaar ook een instrument voor jongens ontwikkelen. En we willen een quick scan ontwikkelen voor andere relevante doelgroepen, zoals ouders en leerkrachten in het basisonderwijs. Interventies blijken het meest effectvol als je ze toepast in de directe omgeving. Ouders zijn vaak veel beter in staat dan hulpverleners om een interventie toe te passen.’

‘We willen graag blijven duwen in de richting van Justitie om ons te blijven steunen. Het ministerie van Justitie en Veiligheid heeft positief gereageerd op ons doorontwikkelplan. Dit instrument geeft mensen een aha-erlebnis. Ineens een tattoo, wegloopgedrag, overdreven gebruik van sociale media, id-kaart tot twee keer toe kwijtraken; tel alles maar eens op. Mensen zeggen dan: "Oh, is dat ook een signaal?" '

‘In Nederland vinden we dat er meer aandacht moet zijn voor mensen met een verstandelijke beperking, maar dat gaat nog niet zo goed. Van de meiden op VSO-scholen loopt bijna veertig procent het risico om slachtoffer te worden van criminaliteit en mensenhandel, tegenover zeven procent van de meiden in het regulier onderwijs. Zij moeten echt weerbaarder worden. In die zin past het helemaal in het VN-verdrag, artikel 16, dat gaat over vrijwaring van uitbuiting, geweld en misbruik. Daar zit een duidelijke link.’