Duurzame inzet van kunst en cultuur in de langdurige zorg en ondersteuning: ‘Het moet uit de knutselcultuur’
‘Waar is het hondje?’ Trudy Prins hoort het een bewoonster zeggen bij het aanschouwen van een replica van de Nachtwacht. Een dame die zich in een ver stadium van dementie bevindt. ‘Dat geeft zo’n scherp beeld van wat kunst kan doen. Zo’n schilderij komt op een gevoelsniveau binnen, waardoor ze toch die heldere gedachte kan vormen. Dat gaat voorbij aan de structuur van het denken, waarbinnen interpretatie van de wereld voor iemand steeds lastiger wordt. Dat kan even een gevoel van rust brengen. Juist bij mensen in deze fase van het leven is dat van grote waarde.’
Zorginstelling De Rijnhoven heeft op verschillende locaties in Utrecht verpleeghuislocaties met als specialisatie Psychogeriatrie. Als bestuurder heeft Prins veel ervaring met juist die mensen voor wie contact maken niet altijd meer even makkelijk gaat. Zij ziet grote therapeutische waarde in beleving van kunst en cultuur.
‘Het moet echt uit wat ik de ‘knutselcultuur’ noem. Want het gaat om veel meer dan even een uurtje afleiding door wat met verf te kliederen. Het vertelt een verhaal en doet iets met mensen.’
Warm plaatsje
Godfried Barnasconi knikt instemmend bij haar woorden. Als bestuursvoorzitter van Cordaan, een grote zorgorganisatie met 120 locaties in Amsterdam, ziet hij daar wat kunst doet. Cordaan werkt bijvoorbeeld samen met het Museum van de Geest voor Gallery Outsider Art op het terrein van museum de Hermitage. Zogenaamde Outsider Artists maken daar kunst, van fotografie tot tekenen en schilderen, ook cliënten van Cordaan kunnen er terecht. ‘Dat heeft een warm plaatsje in mijn hart. Je ziet dat cliënten er profijt van hebben. Het gaat daar om wat ze wél kunnen in plaats van wat ze niet meer kunnen.’
Ook diegenen met wie het soms lastig contact maken was, stellen zich daar open. En dat gebeurt niet alleen tijdens de creatie van werk, maar ook in toneelgezelschappen of zangkoren.
‘We proberen alle initiatieven binnen Cordaan te stimuleren en een vaste plek te geven binnen onze organisatie. Om dit nog meer te verstevigen zijn we nu bezig alle verschillende projecten en kunstvormen meer met elkaar te verbinden. Op die manier kunnen ze meer van elkaar leren en meer naar buiten brengen.’
Interactie
Maar, zo benadrukt Prins, het gaat niet alleen om de effecten op cliënten, ook de medewerkers halen er veel uit. Iets wat elke keer weer duidelijk wordt tijdens de kunst- en cultuurweken die met regelmaat in de huizen van De Rijnhoven worden georganiseerd en waar bewoners en zorgpersoneel aan mee kunnen doen. ‘Er ontstaat dan een hele mooie energie tussen die groepen’, vertelt Prins. ‘Samen een werk maken kan het gesprek openen. Daarbij kan het medewerkers meer vertellen over hoe iemand naar de wereld kijkt. Dit kan helpen in de manier van benadering in de verzorging. Het gaat dus om veel meer dan alleen het plaatje dat ze op papier zetten.’
Ook Barnasconi ziet dat interactie tussen medewerkers en cliënten veel oplevert. ‘Wij hebben een Smartlappenkoor, daar zingen beide groepen samen en doen optredens in onze verschillende instellingen. Het plezier dat ze samen hebben, werkt heel verbindend. In zo’n koor is er gelijkwaardigheid en beïnvloeden mensen elkaar over en weer. Ja, dat vind ik echt gaaf.’ Zelf zong hij ook een deuntje mee. ‘Ik ben niet echt goed van stem, maar dat maakt niks uit voor het gevoel dat het oplevert. Medewerkers krijgen zo nog scherper voor ogen hoeveel ze kunnen betekenen voor de mentale kant van de verzorging; de zingeving en het plezier.’
Vaste patronen opschudden
Prins: ‘De tijd dat je samen zingt, doorbreekt de normale rolverdeling. Dan ben je geen hulpverlener en ontvanger maar collega-zangers. Dat doet iets in de relatie, waar normaal afhankelijkheid ook een rol speelt. Op zo’n moment sta je daar gewoon als twee mensen. Dat maakt dat een medewerker zijn of haar rol in dat geheel moet herdefiniëren. Zo’n proces vindt plaats zonder daar expliciet woorden aan te geven, maar het gebeurt wel. Dit verdiept de relatie, zorgt voor beter zicht op je eigen positie en maakt ook de cliënt beter zichtbaar.’
Het doet Barnasconi denken aan die keer dat ze met een boot meevoeren tijdens de Gaypride, met veertig cliënten en twintig medewerkers. ‘Een gevoel van verbroedering, juist omdat je met elkaar op zo’n boot gewoon een groep wordt. Die verandering van rollen zorgt echt voor een grotere intensiteit van de onderlinge band. Kunst en cultuur hebben die kracht om vaste patronen even helemaal op te schudden.
Missiewerk
Beide bestuurders proberen kunst en cultuur vanuit hun overtuiging dat het werkt, structureel in te bedden in de zorgorganisatie. Door slim te organiseren met bevlogen medewerkers kan er veel, maar een stevigere wetenschappelijk onderbouwing van de effecten zou helpen. Prins: ‘Dan komt het besef van het belang echt breder tussen de oren.’ Ook volgens Barnasconi is op dat vlak nog wel wat ‘missiewerk’ te doen.
Prins: ‘Als we het echt uit de knutselcultuur weten te krijgen, biedt dat kansen om meer bronnen aan te kunnen boren voor structurele financiële ondersteuning.’ Maar het lukt beide bestuurders nu toch ook om een goed aanbod te realiseren? Prins: ‘Dat komt omdat wij het belangrijk genoeg vinden. Maar daar zou het eigenlijk niet vanaf moeten hangen. Kunst en cultuur zouden er voor alle ouderen in Nederland moeten zijn.’
‘Als het op basis van wetenschappelijke resultaten is ingebed in het behandelbeleid, hoef je het belang niet meer elke keer uit te leggen.’
Natascha van der Pauw Kraan (Ministerie van OCW): "De uitdaging is om de zorgwereld en de wereld van kunst en cultuur te combineren"
'Het is mooi om te lezen dat zowel de cliënten als de zorgmedewerkers baat hebben bij de inzet van kunst en cultuur. Zeker in deze moeilijke tijden, waarbij er sprake is van eenzaamheid, onzekerheid, verlies en er zo veel druk staat op het zorgpersoneel, is het goed om extra aandacht te hebben voor de cliënten en de zorgmedewerkers.
Zowel OCW als VWS zijn onderdeel van het ZonMw-programma Kunst en cultuur in de Langdurige zorg en ondersteuning. De ambitie van het programma is om kunst en cultuur structureel te borgen in de zorg en daartoe wordt momenteel onderzoek gedaan naar de impact van kunst en cultuur op de gezondheid en zingeving van mensen. Ook willen we inzetten op het stimuleren van kunst in zorgopleidingen en zorg in kunstopleidingen en willen we een ‘community of practice’ inrichten. De community of practice is een manier om met een diverse groep mensen inzichten en knelpunten te delen en aan verandering te werken. Want het blijft tenslotte mensenwerk en we hebben juist bestuurders als Trudy en Godfried nodig die zelf de impact en effecten van kunst en cultuur in de zorg hebben gezien en ervaren en zich er hard voor maken.
De zorgwereld is een complex veld met veel verschillende zorgwetten en veel verschillende belanghebbenden. Het is een uitdaging om die wereld en de wereld van kunst en cultuur te combineren. Niet alleen op gebied van wet- en regelgeving, maar ook op gebied van gemeenschappelijke taal en manier van werken. Wat helpt is om de samenwerking op te zoeken op alle vlakken: als hulpverleners en culturele professionals, bestuurder van zorginstellingen en culturele organisaties, ambtenaren zorg en ambtenaren cultuur. Het programma cultuurparticipatie is daar een mooi voorbeeld van, waarin het ministerie van OCW, Fonds voor Cultuurparticipatie en LKCA samenwerken om cultuur, zorg en welzijn te verbinden, landelijke en lokale initiatieven mogelijk te maken en drempels voor cultuurdeelname te verlagen.'
- Natascha van der Pauw-Kraan, Beleidsmedewerker Cultuurparticipatie bij het ministerie van OCW & waarnemer ZonMw-programma Kunst en cultuur in de Langdurige zorg en ondersteuning
Anno Pomp (Ministerie van VWS): "Van kunst en cultuur in de zorg gaat innovatieve kracht uit"
'De betekenis die kunst en cultuur hebben in het dagelijkse leven is voor iedereen voelbaar. En waarom dan niet in de zorg? Voor mij ging het lampje branden toen we bezig waren met 'Waardigheid en Trots'. U weet het vast nog wel. Dat is het programma dat in 2015 van start ging met als doel om de kwaliteit van de verpleeghuizen te helpen verbeteren. We hebben destijds samengewerkt met ongeveer 800 verpleeghuislocaties die allemaal op een of meerdere aspecten wilden uitblinken in goede, persoonlijke zorg voor ouderen. Tal van gedreven zorgverleners kwamen met initiatieven om het leven van bewoners van verpleeghuizen rijker te maken. Het ging over dans, zich uiten, toneel, beeldende vormen, enz. Je zag ouderen opbloeien door deze initiatieven. Je zag de lichtjes in hun ogen ontbranden, omdat zij zich gehoord en gezien voelden, bezig konden zijn met iets creëren. Maar het is meer. We liepen ook tegen een theatergroep aan die acteerkennis en ervaring gebruikte om gedragsalternatieven voor zorgverleners te ontwikkelen om zich beter met ouderen te kunnen verbinden. Een waardevolle impuls voor het leven van de bewoners.
Er is best veel aandacht voor allerlei vormen van innovatie in de zorg. Dan gaat het vooral over technologie om het leven van cliënten beter te maken, de zorg veiliger en het werk voor zorgverleners makkelijk. Dat is mooie innovatie. Maar misschien gaat van het meer aandacht hebben voor kunst en cultuur in de zorg wel dezelfde innovatieve kracht uit. Nieuwe vormen van waarde in het leven van mensen tot stand brengen, interactie tussen zorgbehoevenden en anderen, samen beleven. Het is heel spannend om dit samen verder te verkennen. Het ZonMw-programma zal ongetwijfeld mooie nieuwe inzichten opleveren die hierbij kunnen helpen. Ik zie er in elk geval naar uit!'
- Anno Pomp, Coördinator Strategie Langdurige zorg bij het ministerie van VWS & waarnemer ZonMw-programma Kunst en cultuur in de Langdurige zorg en ondersteuning
Colofon
Tekst: Marieke Kessel
Beeld: Wellness Gallery Catalyst Foundation, privébeeld
© ZonMw 2021