Beschermende factoren tegen ongecontroleerd drugsgebruik bij jongeren

ImagenPathways was een uitbreiding van het bestaande Europese project IMAGEN, dat het gedrag en de geestelijke gezondheid van 2.000 jongeren volgt in Duitsland, Verenigd Koninkrijk, Frankrijk en Ierland. Het idee was de kwantitatieve data uit onder meer hersenscans en genetisch onderzoek te verrijken met nieuwe kwalitatieve en kwantitatieve gegevens. Wat maakt dat de ene jongere zonder veel problemen drugs gebruikt, terwijl een ander verslaafd raakt? ERANID bood via ImagenPathways de gelegenheid om Nederlandse verslavingsonderzoekers te laten aansluiten.

Binnen de verslavingswereld is er discussie of verslaving een chronische hersenaandoening is. IMAGEN is opgezet om gedragsuitkomsten te voorspellen vanuit genen en hersenprocessen. Maar gezien het belang van sociale factoren bij drugsgebruik zijn ook verbanden met sociale posities en relaties relevant. Zoals ImagenPathways-hoofdonderzoeker Reinout Wiers (Universiteit van Amsterdam) het vanuit studies naar roken formuleert: je kunt alle genen en hersenpatronen bekijken, maar de beste voorspellende factor voor roken is de buurt waarin je opgroeit. Vertaald naar drugs: wil je voorspellen wie welk middel gaat gebruiken, kun je beter een postcode gebruiken dan een hersenscan. 

In ImagenPathways is de kwantitatief-biologische studieopzet van IMAGEN onder meer verrijkt met 58 kwalitatieve diepte-interviews in Berlijn, Parijs en Londen. De interviews waren onderdeel van intensief participerend onderzoek naar de mechanismen die maken dat jongeren wel of niet gecontroleerd gaan gebruiken. Het idee was om zelfrapportages te toetsen aan een meer objectieve maat, door met haaranalyses in een laboratorium daadwerkelijk drugsgebruik vast te stellen. Deze toets kwam niet goed uit de verf omdat de eigenaren van de data de koppeling niet konden maken vanwege privacy-waarborgen. 

Toch heeft het onderzoek veel bruikbare resultaten opgeleverd, aldus Hayley Murray, Wageningen Universiteit. Zij deed de diepte-interviews in Londen en noemt als belangrijke bevinding dat veel jongeren middelen gebruiken om hun dagelijks leven meer kwaliteit te geven. ‘Experimenteren met drugs geeft plezier, positieve energie, zelfvertrouwen en versterkt de sociale banden.’ Een positieve motivatie dus. Volgens Anita Hardon, Wageningen Universiteit, gebruiken jongeren drugs meestal ook op een verstandige manier. ‘Ze willen risico’s minimaliseren en weten hoe ze dat moeten doen. Ze zetten bijvoorbeeld zelfcontroletechnieken in en ondersteunen elkaar binnen vriendengroepen. Gebruikersgroepen vormen als het ware een community met eigen regels en onderling afgesproken veiligheidsmaatregelen.’

ImagenPathways leverde een paar duidelijke aanbevelingen op voor beleid en praktijk. Murray: ‘Het eerste gebruik van drugs komt tot stand binnen de sociale groep of met intieme partners. Die zijn ook een belangrijke bron van informatie. De interviews laten zien hoe jongeren omgaan met risicoreductie, welke bronnen zij vertrouwen of juist niet, en waar zij informatie zoeken. Dit is nuttige kennis voor voorlichters, jeugdprofessionals en beleidsmakers.’ Hardon: ‘Drugsgebruik is in de eerste plaats een sociaal fenomeen. Wel of niet gecontroleerd gebruiken van drugs is dus ook veel meer dan een individuele zaak. Het is een resultante van dynamische systemen, en dan vooral de relaties tussen mensen.’

Deze inzichten zijn verder verdiept in een nader onderzoek naar de effecten van de coronamaatregelen. Daarvoor zijn extra interviews gehouden met vrijwel alle jongeren uit Londen en Berlijn die ook in de hoofdstudie meededen. Murray: ‘Dat bijna iedereen heel graag met ons sprak was een signaal op zich: zij voelden zich geïsoleerd en hadden behoefte aan contact.’ Lockdowns – en in Londen waren die heel streng – creëerden omstandigheden (veel thuis zijn en vaak ook alleen) waarin het gebruik van partydrugs afnam, terwijl thuisgebruik van alcohol en cannabis juist toenam. Cocaïnegebruikers gingen ook makkelijker thuis gebruiken. Jongeren die door lockdowns en andere beperkende maatregelen op zichzelf werden teruggeworpen liepen een verhoogd risico. 

Hardon vindt het een relevant thema voor vervolgonderzoek: ‘Veel jongeren kampen met grote psychische problemen. Het is zaak goed te evalueren wat er is gebeurd in de coronacrisis. Deze evaluatie kan leiden tot een overweging in de toekomst voor een andere aanpak te kiezen, om te voorkomen dat beschermende mechanismen tegen verslaving wegvallen.’ Hardon pleit sowieso voor het blijven volgen van jongeren en jongvolwassenen. En dan juist ook in de thuissituatie. ‘Verslavingsonderzoekers zoeken vooral de plekken op waar jongeren in het openbaar samenkomen. Maar zo mis je wel meer intieme privé-informatie, zoals over afterparty's en algemeen drugsgebruik thuis. Dat is echt nog een blinde vlek in drugsonderzoek.’

Ze besluit met het onderstrepen van wat haar collega Wiers al naar voren bracht: het belang van het sociale aspect. ‘Zeker in de drugshulpverlening bestaat nog de neiging vooral naar het individu en zijn of haar problemen te kijken. In de behandelprotocollen komt de bredere kijk inmiddels al wel beter tot uitdrukking. Je ziet steeds vaker dat een cliënt een partner of een vertrouwd persoon meeneemt.’ Voor beslissers in wetenschap en interventieontwikkeling heeft het ImagenPathways-teams ten slotte nog een duidelijke suggestie: mentale problemen zijn niet alleen maar hersenziekten, dus vergeet ook om die reden de sociale component niet. En deze onderzoek je het beste met langlopende kwalitatieve studies.

Tekst: Marc van Bijsterveldt (september 2023)
Met dank aan Reinout Wiers
Foto Anita Hardon: WUR
Foto Hayley Murray: eigen archief

Dit is het derde interview in een reeks gesprekken met onderzoekers uit het door ZonMw gecoördineerde Europese ERANID-programma (European Research Area Network on Illicit Drugs).