Onderzoek naar redenen en oorzaken van oversterfte in de coronacrisis

Voorzitter

prof. dr. L.J. (Louise) Gunning-Schepers

Leden

 prof. dr. M. (Marijn) de Bruin
prof. dr. S. (Saskia) le Cessie
prof. dr. R.H.H. (Rolf) Groenwold
prof. dr. E. (Eelko) Hak
dr. H.J. (Dika) Luijendijk
prof. dr. A.E (Anton) Kunst
dr. A. (Anja) Schreijer

Voorzitter
prof. dr. R. (Robert) Verheij

Vicevoorzitter
prof. dr. K. (Koos) van der Velden

Leden
prof. dr. A. (Agneta) Fischer
prof. dr. A. (Arfan) Ikram (tot 1 augustus 2022)
dr. D. (Dianne) de Korte-de Boer
prof. dr. E. (Eelco) Hak
dr. E. (Eline) van den Broek-Altenburg
prof. dr. F. (Frans) van Poppel
drs. H. (Hidde) Boonstra
dr. J. (Jan) von der Thüsen
prof. dr. K. (Koos) van der Velden
prof. dr. N. (Niek) Klazinga
prof. dr. P. (Pieter) van Baal
prof. dr. R. (Rein) Houben
prof. dr. R. (Ronald) Meester

Om zo snel als mogelijk onderzoek naar oversterfte te kunnen laten starten, heeft een programmacommissie van onafhankelijke experts een onderzoeksagenda opgesteld met kennishiaten die zijn gecategoriseerd in 3 lijnen.

Onderzoeksagenda oversterfte in Nederland

• Lijn 1 bestaat uit een systematische literatuuranalyse met internationale vergelijking die wordt uitgevoerd door Cochrane Netherlands.
• Lijn 2 bestaat uit onderzoek met beschikbare onderzoeks- en zorgdata. Een lijst met alle 11 gehonoreerde onderzoeken kunt u op deze pagina vinden. Het betreffen relatief korte onderzoeken met een looptijd van 6 maanden.
• Binnen lijn 3 wordt met data van het RIVM en GGD’en, zoals vaccinatie- en testdata, onderzoek gedaan. De lijst met onderzoeken vindt u op deze pagina.

• Elke aanvraag is door 2 commissieleden onafhankelijk van elkaar beoordeeld, als eerste stap in de beoordeling. Dit is neergelegd in een beoordelingsrapport.
• Vervolgens zijn alle aanvragen met bijbehorende beoordelingsrapporten in de commissievergadering besproken.
• Het oordeel van de commissie wordt gebaseerd op de beoordelingsrapporten en de inhoudelijke discussie tijdens de commissievergadering. Hierbij zijn er twee opties mogelijk:
  • Honoreren: deze aanvragers ontvangen een toekenningsbrief. De commissie kan nog aanbevelingen meegeven ter verbetering van het project.
  • Wederhoor: de aanvrager ontvangt aanvullende vragen van de commissie en krijgt schriftelijk de gelegenheid om op de vragen te reageren.
• De commissie heeft tijdens de beoordelingsvergadering op 27 oktober 2022 geadviseerd om 5 aanvragen direct te honoreren. De overige 7 aanvragers zijn uitgenodigd voor wederhoor en hebben kritiekpunten van de commissie ontvangen om op te reageren.
• De commissie heeft het wederhoor van deze aanvragen besproken tijdens de tweede beoordelingsvergadering op 1 december 2022. Bij deze vergadering zijn er twee opties mogelijk:
  • Honoreren: deze aanvrager ontvangen een toekenningsbrief. De commissie kan nog aanbevelingen meegeven ter verbetering van het project.
  • Afwijzen: de aanvrager ontvangt een afwijzingsbrief.
• Voor deze tweede vergadering heeft elk commissielid zich voorbereid op alle aanvragen, tenzij er sprake was van een mogelijk persoonlijk belang. Tijdens deze vergadering hebben de commissieleden advies gegeven om nog 5 aanvragen te honoreren. ZonMw heeft dit advies overgenomen en 10 aanvragen gehonoreerd.
• Van de overige 2 aanvragen is er één afgewezen vanwege onvoldoende kwaliteit, waarbij de relevantie als ‘zeer relevant’ werd vastgesteld. De laatste aanvraag is op 21 december gehonoreerd na een aanvullend gesprek met leden van de commissie. Met deze laatste honorering komt het aantal gehonoreerde projecten op 11 te staan.

• Elke aanvraag is door 2 commissieleden en minimaal 2 externe referenten onafhankelijk van elkaar beoordeeld, als eerste stap in de beoordeling. Deze beoordelingen zijn samengebracht in een beoordelingsrapport.
• Vervolgens zijn alle aanvragen met bijbehorende beoordelingsrapporten in de commissievergadering besproken. Commissieleden die een eventueel persoonlijk belang hadden bij een aanvraag zijn tijdens de vergadering uitgesloten van deelname aan het beoordelingsproces.
• Het oordeel van de commissie wordt gebaseerd op de beoordelingsrapporten en de inhoudelijke discussie tijdens de commissievergadering. Hierbij zijn er 3 opties mogelijk:
  • Honoreren: deze aanvragers ontvangen een toekenningsbrief. De commissie kan nog aanbevelingen meegeven ter verbetering van het project.
  • Wederhoor: de aanvrager ontvangt aanvullende vragen van de commissie en krijgt schriftelijk de gelegenheid om op de vragen te reageren.
  • Afwijzen: de aanvrager ontvangt een afwijzingsbrief.
• De commissie heeft tijdens de beoordelingsvergadering op 16 maart 2023 geadviseerd om 8 aanvragen direct te honoreren en om 1 project de mogelijkheid te geven om aanvullend wederhoor in te dienen. Het aanvullende wederhoor is schriftelijk beoordeeld door twee commissieleden, waarna deze aanvraag gehonoreerd is. De commissie heeft ZonMw voor de overige 5 aanvragen geadviseerd deze af te wijzen. ZonMw heeft dit advies overgenomen en 9 aanvragen gehonoreerd.

De projectvoorstellen worden allereerst beoordeeld door externe (internationale) referenten. De referenten worden geselecteerd op basis van hun expertise en voorgaande onderzoeken.

Daarna worden de voorstellen beoordeeld door een onafhankelijke programmacommissie, die bestaat uit experts uit het veld. Op deze pagina vindt u de samenstelling van de commissie. De commissieleden, die door het ZonMw-bestuur zijn benoemd, nemen op persoonlijke titel deel aan de commissie als deskundigen vanuit hun specifieke achtergrond. Bij de samenstelling van de commissie is rekening gehouden met verschillende expertisegebieden: demografie, gedrag, statistiek, epidemiologie, geriatrie en gezondheid.

De commissieleden hebben bij het aanvaarden van hun functie verklaard bij hun werkzaamheden de ZonMw Code Persoonlijke Belangen na te leven en te respecteren. Commissieleden die een mogelijk persoonlijk belang bij een aanvraag hebben, beoordelen de aanvraag niet en nemen geen deel aan de vergadering wanneer deze aanvraag wordt behandeld. De belangen zijn voorafgaand aan het hele beoordelingsproces zorgvuldig in kaart gebracht.

Er is subsidie toegekend aan 6 onderzoeken die kijken naar vaccinatie en oversterfte. Aan het begin van het deelprogramma oversterfte is een onderzoeksagenda opgesteld. Deze agenda brengt de verschillende kennishiaten omtrent oversterfte in kaart. Het is opgesteld in overeenstemming met de programmacommissie, onderzoekers van het CBS en RIVM en leden van de klankbordgroep. In deze onderzoeksagenda is als kennishiaat beschreven: ‘wat zijn (modificeerbare) determinanten van de (verschillen in) oversterfte gerelateerd aan vaccinatie (type vaccinatie, vaccinatiegedrag, beloop van vaccinatiegraad, complicaties van vaccinaties, opzet van vaccinatie- en boosterprogramma)’.

Tijdens de COVID-19 pandemie zijn meer mensen overleden dan verwacht. Op verzoek van het ministerie van VWS heeft ZonMw daarom een verdiepend onderzoekstraject opgezet naar de oorzaken van deze oversterfte. Onderzoeksresultaten kunnen bijdragen aan het voorkomen of verminderen van oversterfte tijdens een volgende pandemie. De programmacommissie van onafhankelijke experts heeft een onderzoeksagenda opgesteld met kennishiaten die zijn gecategoriseerd in 3 lijnen.

Onderzoeksagenda oversterfte in Nederland

• Lijn 1 bestaat uit een systematische literatuuranalyse met internationale vergelijking die is uitgevoerd door Cochrane Netherlands.
• Lijn 2 bestaat uit onderzoek met beschikbare onderzoeks- en zorgdata. Een lijst met alle 11 gehonoreerde onderzoeken kunt u op deze pagina vinden. Het betreffen relatief korte onderzoeken met een looptijd van 6 maanden.
• Binnen lijn 3 wordt met data van het RIVM en GGD’en, zoals vaccinatie- en testdata, onderzoek gedaan.

Om zo snel als mogelijk onderzoek naar oversterfte te kunnen laten starten is de onderzoeksagenda gecategoriseerd in drie lijnen. De onderzoeksagenda is gevormd op basis van de onderzoeksvragen die naar voren kwamen in gesprekken tussen de programmacommissie en experts uit het veld. Dit zijn de onderzoekers van het CBS en het RIVM die onderzoek doen naar oversterfte, en de leden van de klankbordgroep die dit onderzoek begeleiden. De experts zijn gevraagd om kennisvragen en onderzoeksonderwerpen aan te leveren.

Op 15 december 2022 ging de subsidieoproep voor lijn 3 van de onderzoeksagenda open. Binnen lijn 3 wordt onderzoek gefinancierd die gebruik maakt van vaccinatie- en positieve testdata van het RIVM en GGD'en. Binnen deze subsidieoproep wordt vooral gefocust op onderbouwing van de kwaliteit van de data, toepassing van andere modellen, correctie voor andere co-variabelen en andere tijdsframes omtrent follow-up. Deze onderzoeken zijn wat groter van opzet, met een budget van maximaal 100.000 euro en een looptijd van 9 maanden. Onderzoekers konden hun aanvraag voor de subsidieoproep ‘Oversterfte in Nederland in de periode 2020-2021_lijn 3’ indienen tot dinsdag 31 januari 2023. Een lijst van deze onderzoeken vindt u elders op deze pagina.

In deze subsidieoproep wordt gefocust op lijn 3 van onderzoeksagenda. In deze ronde wordt onafhankelijk onderzoek met vaccinatiegegevens van het RIVM en positieve testuitslagen van de GGD mogelijk gemaakt. Op 18 november 2022 is in een kamerbrief over COVID-19 uitgelegd dat deze data vanaf januari 2023 toegankelijk zijn voor onafhankelijke onderzoekers. Tijdens de voorgaande subsidieronde (lijn 2) waren deze data nog niet toegankelijk.

Bron: CBS
Voor het verkrijgen van toegang tot de vaccinatiedata dienen onderzoekers een aanvraag in bij het CBS. Op grond van artikel 41 CBS-wet is de directeur-generaal van de statistiek bevoegd ten behoeve van statistisch of wetenschappelijk onderzoek onderzoekers toegang te geven tot een verzameling van gegevens. Hierbij heeft het CBS de wettelijke verplichting om maatregelen te nemen om herkenning van afzonderlijke personen, huishoudens, ondernemingen of instellingen te voorkomen. Op grond van artikel 42 CBS-wet willigt de directeur-generaal een verzoek om toegang op grond van artikel 41 CBS-wet slechts in, indien de verzoeker naar het oordeel van de directeur-generaal voldoende maatregelen heeft getroffen om te voorkomen dat de verzameling van gegevens voor andere doeleinden dan statistisch of wetenschappelijk onderzoek wordt gebruikt. Voor het verkrijgen van toegang tot de remote access omgeving van het CBS is het noodzakelijk dat onderzoeksinstellingen over een machtiging beschikken (Aanvraag toegang microdata (cbs.nl)).

Binnen lijn 2 van het deelprogramma oversterfte wordt onderzoek gedaan met bestaande data. Dit zijn onder andere ziekenhuis- en zorgdata. Hiermee kan bijvoorbeeld onderzocht worden in welke groepen in de Nederlandse samenleving de oversterfte hoger of lager was. Ook het effect van leefstijlfactoren (roken en overgewicht) op oversterfte wordt onderzocht.

Binnen lijn 3 van het deelprogramma oversterfte is vaccinatiedata en data van positieve COVID-tests meegenomen. Hierdoor kan onderzocht worden hoe het komt dat de oversterfte binnen bepaalde groepen hoger of lager was. Bijvoorbeeld door te kijken naar de rol van vaccinatie bij verschillende groepen, maar ook naar het effect van uitgestelde zorg en -diagnoses. Samenvattend, in lijn 2 wordt er onderzocht in welke groepen er meer of minder oversterfte was en in lijn 3 wordt er onderzocht waarom er oversterfte heeft plaatsgevonden.

ZonMw heeft verschillende onderzoeken naar coronavaccinatie bij immuungecompromitteerden uitgezet. Deze onderzoeken zijn in aanvulling op vaccinatieonderzoeken van het RIVM, vaccinproducenten en internationale onderzoekers en organisaties. Binnen het deelprogramma vaccinstudies is begin 2021 een netwerk van 8 studies gestart naar de optimale inzet van COVID-19-vaccins bij patiënten met een verstoord of minder goed werkend immuunsysteem (immuungecompromitteerden). Resultaten hiervan zijn in verschillende adviezen van de Gezondheidsraad meegenomen en hebben daarmee bijgedragen aan het vaccinatiebeleid in Nederland. Resultaten hebben onder andere laten zien dat deze patiënten veilig gevaccineerd kunnen worden en dat een aantal patiëntengroepen na vaccinatie een goede antistofrespons heeft. Deze patiënten zijn na 2 vaccinaties voldoende beschermd tegen de ernstige gevolgen van een COVID-19 infectie.

Daarentegen zijn er verschillende patiëntgroepen bij wie 2 vaccinaties tegen COVID-19 nog onvoldoende effect heeft. Deze patiënten maken onvoldoende of geen antistoffen en afweercellen aan en zijn daardoor onvoldoende beschermd tegen COVID-19. Extra aanvullende vaccinaties zorgen bij een aantal van deze patiënten voor een betere bescherming. Momenteel vindt er vervolgonderzoek plaats naar het effect van herhaalde boosters en duurzame bescherming middels vaccinatie in deze kwetsbare groepen patiënten. Daarbij werken de 8 studies samen met het RIVM en worden er geharmoniseerde protocollen gebruikt in de uitvoering van het onderzoek die overstijgende analyses mogelijk maken. Hiermee hopen de onderzoekers ook meer inzicht te krijgen in de correlaten van (langdurige) bescherming door vaccinatie.

Tweede Kamerlid Pieter Omtzigt heeft op 1 december 2021 met een motie de regering verzocht zo snel mogelijk wetenschappelijk onderzoek te laten starten naar redenen en oorzaken van oversterfte in 2020-2021.

Bron: CBS
Het CBS ontvangt maandelijks vaccinatiegegevens uit CIMS, het Covid Informatie en Monitorings Systeem van het RIVM waarin recente wijzigingen zijn doorgevoerd. Daarmee wordt een actueel beeld verkregen van veranderingen die zich in de database hebben voorgedaan. Zoals in de Data Protection Impact Assessment (DPIA) staat omschreven worden in de database met vaccinatiegegevens regelmatig veranderingen doorgevoerd. Dit gebeurt bijvoorbeeld als mensen een nieuwe vaccinatie hebben gekregen of mensen hun toestemming voor het gebruik van hun gegevens voor onderzoek hebben aangepast. Door de bestanden iedere maand met elkaar te vergelijken wordt inzichtelijk welke veranderingen zijn opgetreden door de tijd (inclusief het overlijden van mensen).

Bron: CBS
De variabelen die de vaccinatiedata bevatten zijn beschreven in een Data Protection Impact Assessment (DPIA), levering COVID-19-vaccinatiegegevens door RIVM aan het CBS en zijn identiek aan de variabelen die in 2022 voor het onderzoek naar oversterfte door het RIVM en het CBS zijn gebruikt. Het gaat daarbij om: BSN, geslacht, geboortejaar, vaccinnaam, vaccinatiedatum, vaccinbatch, toedienende instantie, boostercode en rangnummer. In de microdatacatalogus van het CBS zijn specificaties van de data die het CBS beschikbaar heeft opgenomen (Catalogus microdata (cbs.nl)). De vaccinatiehistorie op persoonsniveau kan met andere al bij het CBS aanwezige gegevens zoals eventueel zorggebruik, overlijdensdatum en doodsoorzaak, verrijkt worden. In de CIMS-databestanden zijn ook alle overledenen opgenomen. De recent door het CBS opgestelde DPIA is aangepast om de tekst hierover te verduidelijken.

Bron: CBS
Het CBS beschikt over diverse databronnen die noodzakelijk zijn voor het onderzoek naar oversterfte en stelt deze via de remote access omgeving onder strikte voorwaarden beschikbaar voor wetenschappelijk onderzoek. Het CBS beschikt echter niet over alle mogelijk relevante databronnen die onderzoekers zouden willen gebruiken. Juridische redenen kunnen hieraan ten grondslag liggen. Onderzoekers kunnen wel, onder voorwaarden, hun eigen data inbrengen in de remote access omgeving van het CBS.